Wat de mijn ons naliet | Sm. Hk

Hieronder de steenberg anno 2017

Treebeek-Haansberg vertoonde met de mijnterreinen, woningbouw en sociaal-maatschappelijke voorzieningen het karakter van een afzonderlijke industrienederzetting. Treebeek-Haansberg onderscheidt zich van de andere kolonieën in Brunssum door haar ruime opzet, open karakter en groenvoorzieningen. Deze stedenbouwkundige kwaliteiten zijn onder meer terug te voeren op het feit dat in Treebeek-Haansberg - in tegenstelling tot de overige kolonieën in Brunssum - zowel voor arbeiders als voor hoger personeel werd gebouwd. Van de 680 woningen in de oorspronkelijke opzet is ongeveer een derde gesloopt of vervangen door nieuwbouw. Niettemin is de monumentale en traditionele stedenbouwkundige opzet nog zeer goed herkenbaar. Dat komt onder meer tot uitdrukking in de langgerekte vorm (van de poort van de mijn Emma langs het mijnspoor tot de poort van de mijn Hendrik), maar ook in de ruime, open structuur. Typerend voor deze structuur zijn de voor- en achtertuinen en plantsoenen, de pleintjes, de terrasvormige aanleg op de Haansberg, de hiërarchische opzet van de woonblokjes voor het hoger en lager personeel.

Kolonie Langeberg

Thuis Best bouwde in Brunssum tussen 1925 en 1930 meer dan 600 arbeiderswoningen, vijf winkels en vier beambtenwoningen, voornamelijk in de kolonieën ’t Heufke en Langeberg. Het begin was in 1925, toen op een bouwterrein in het noordwesten van Brunssum de kolonie ’t Heufke werd gebouwd, met 149 woningen. In de jaren 1927 en 1928 bouwde Thuis Best 427 arbeiderswoningen op de Langeberg, plus vier beambtenwoningen en drie winkels. De ontwerptekening van Jan-Willem Dinger zal, zo is het vermoeden, model hebben gestaan voor de stedenbouwkundige opzet van deze wijken, onderdeel van een samenhangende ‘industrienederzetting’ rond de mijnterreinen van de Hendrik en de Emma. De bebouwing van de Langeberg sloot nabij Staatsmijn Hendrik aan op de reeds bestaande bebouwing van de periode 1912-1914 aan de Venweg. De ten opzichte van Staatsmijn Hendrik gunstig gelegen en fraai uitgevoerde mijnwerkerskolonie is een ontwerp van de Maastrichtse architect A.J.N. Boosten. Hij ontwierp zeer typische woningen in een aantal varianten. De kern van de kolonie wordt gevormd door een driehoek van licht gebogen straten die terrasvormig boven elkaar liggen. Op sommige plaatsen zijn ze met elkaar verbonden door trappen. De centrale toegang tot de wijk is de Langeberglaan, die vanaf de Akerstraat omhoog loopt en uitkomt op een plantsoen. De laan vormt tevens een zichtas met de mijn. Langs de laan staan twee-ondereenkap beambtenwoningen. De dominante bebouwing bestaat uit laagbouw, die door de lange bouwrijen misschien wat minder speels oogt dan had gekund. Aan de voet van de Langeberg komen enkele straten bijeen op een klein plein, waar beambtenwoningen en enkele winkels werden gerealiseerd. De wijk is een fraai uitgevoerde variant van een tuindorp. Eind jaren zestig kwamen de woningen in De Langeberg in handen van de AZL. Deze organisatie begon in de jaren zeventig een deel van de woningen te verkopen aan particulieren. De wijk oogt stedenbouwkundig en visueel nog steeds als een eenheid. De bouw is vrij compact, maar het ruime groen, de terrasvormige opbouw en de verzorgde architectuur geven de wijk de uitstraling van een fraai tuindorp. Alle woningen zijn nog aanwezig.

Kolonie Rozengaard

De kolonie Rozengaard (260 woningen) werd gebouwd op het Huizerveld, ten noorden van de kern Brunssum. De realisering van de Rozengaard kwam tussen 1914 en 1918 in drie fasen tot stand, naar een ontwerp van de architect Jan Stuyt. Voor de Rozengaard ontwierp Stuyt een rijke variatie aan woningtypen: 37 in totaal. Kenmerkend voor Rozengaard zijn de besloten opzet en de kleine pleintjes en knikkende straten, een grillig stratenpatroon waarmee Stuyt de intimiteit van een dorp wilde creëren. Afwisseling van bouwhoogten, nokhoogten en afwisselend ornamenteel gebruik van gepleisterde geveltoppen met banden van baksteen moesten voor verlevendiging zorgen in de Rozengaard. Niettemin geven de meer gesloten bouwblokken (rijtjes) en het ontbreken van voortuintjes (voordeur onmiddellijk aan de straat) Rozengaard een veel minder uitgesproken tuindorpkarakter dan de kolonieën van Staatsmijnen. Rozengaard is daarmee stedelijker - soberder en compacter - van opzet dan Treebeek of Schuttersveld. Het introverte karakter van de kolonie komt mede voort door de situering van de woningen met de achterzijde naar het destijds vrije landschap. Daaruit blijkt dat er geen planning was op uitbreiding of aansluiting met ander stedelijk gebied in de nabije toekomst. De wijk past goed in het beeld van arbeidershuisvesting, die is opgezet vanuit de tuindorpgedachte, maar in de veel soberder uitvoering van de corporatiebouw. Er waren in de beginjaren na de bouw veel klachten over de kwaliteit van de woningen. Eind jaren vijftig werden aanpassingen aan de woningen uitgevoerd. In 1972 wilde de woningbouwvereniging alle huizen afbreken en vervangen door nieuwbouw. Een bewonerscomité, gesteund door een werkgroep Inventarisatie Mijnmonumenten, hield dit tegen. In 1981 volgde renovatie. Hierbij werden 32 woningen gesloopt en vervangen door nieuwbouw (Rozengaard-West). In 2003 is gestart met een nieuwe renovatie, waarbij nog eens 67 oorspronkelijke woningen in het middengebied werden vervangen door enkele huurappartementen en 49 koopwoningen. Doel hiervan was om de sociale structuur van de wijk te verbeteren. Verder werden de gehandhaafde huizen, de achterterreinen en de openbare ruimte aangepakt. Het karakteristieke van de kolonie moest daarbij behouden blijven. De succesvolle vernieuwing van De Egge diende daarbij als inspiratie.

Kolonie De Egge

Tussen 1918 en 1920 werd een groep van 240 woningen in De Egge gerealiseerd, naar een ontwerp van Jan Stuyt. De kolonie was gelegen op een terrein halverwege de kolonieën Schuttersveld en Rozengaard. De kolonie werd vrij compact opgezet, in een relatief hoge bouwdichtheid, binnen een duidelijk begrensde rechthoek rond een ruim, centraal gelegen plein. De binnenterreinen werden afgesloten door lage muurtjes met ronde poortjes. Het derde grote project van de WVB was de kolonie Het Leeuwstuk (219 woningen, nabij Amstenrade). De bouw in De Egge maakt, als bij de meeste projecten van architect Jan Stuyt, een meer stedelijke indruk. Het dorpse idee wordt vooral ingegeven door de duidelijke begrenzing en stedenbouwkundige samenhang. Dit werd bij De Egge versterkt doordat de wijk lange tijd geïsoleerd op de heuvel lag, los van overige bebouwing. De Egge heeft een heldere structuur en de situering van de voorzijde van de randbebouwing was naar het landschap gericht. Het maakte een uitbreiding of aansluiting bij ander bebouwd gebied goed mogelijk, conform de visie van Dinger. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd de vrije ruimte tussen De Egge en het Schuttersveld volgebouwd. Ook De Egge is een goed voorbeeld van arbeidershuisvesting uit de corporatiefase.

De Egge lag nogal geïsoleerd en vrij ver van de mijnpoort. De weg ernaar toe was slecht en onverlicht. Om de bewoners tegemoet te komen, werd de wijk voorzien van twee winkels. De kolencrisis zorgde tussen 1922 en 1924 voor economische malaise in de Mijnstreek. De lonen in de mijnen daalden zo’n 30 procent, waardoor velen de huur niet meer konden betalen.Tussen WVB en Staatsmijnen bestond een garantieregeling, waarbij de achterstallige huur door Staatsmijnen werd betaald, die dat echter inhielden op het salaris van de werknemer. De kolonieën van de Staatsmijnen zelf hadden minder last van leegstand, omdat de huren in het algemeen lager waren en Staatsmijnen de werknemers dwongen om vlakbij de mijn te komen wonen, onder meer door de reiskostenregeling af te schaffen. Maar van de 240 woningen in De Egge, waar veel arbeiders zonder vast dienstverband woonden, stonden er op een gegeven moment 141 leeg. Door huurverlaging en het aantrekken van de markt was de leegstand in 1925 grotendeels opgelost. Tot in de jaren vijftig vormde De Egge een geïsoleerde buurt, die losstond van de overige bebouwing. In de jaren vijftig wilde de woningbouwvereniging alle huizen afbreken en vervangen door nieuwbouw, maar de overheid keurde de plannen af. In de periode 1964-1966 werden enkele aanpassingen aan de woningen uitgevoerd. In 1973-1975 was er een grote renovatie. Hierbij werden enkele woningen gesloopt of vervangen en werd het oorspronkelijke centrale plein zorgvuldig heringericht. In 1997 waren nog 217 van de 240 oorspronkelijke woningen aanwezig. De wijk stond, in sociaal opzicht, bekend als een probleembuurt. Tussen 1997 en 2000 vond een tweede grootscheepse renovatie van de wijk plaats, waarbij enkele bouwblokken zijn vervangen door nieuwbouw. De oplevering was in 2000. Het karakter van de wijk, die net als Rozengaard vrij compact en stedelijk is gebouwd, bleef hierbij bewaard. Typerend voor de kolonie zijn de ronde poortjes naar de achterterreinen. Deze ronde poortvorm komt ook in andere aspecten van de wijk steeds terug. De renovatie van De Egge kreeg een landelijke prijs.

Kolonie Schuttersveld

Op het Schuttersveld verrees tussen 1918 en 1920 een tweede complex arbeiderswoningen van de Staatsmijnen. Dit terrein lag ten noordoosten van de mijn Hendrik, langs de spoorlijn die naar de mijnsteenberg voerde. Hier werden 421 arbeiderswoningen gebouwd, in blokjes van twee, drie of vier, een enkele keer meer. Op de kop van de wijk, aan de Rimburgerweg, werden vijf winkelwoningen gerealiseerd. Schuttersveld is duidelijk antistedelijk opgezet en is een schoolvoorbeeld van de tuindorpgedachte. De woningen werden opgezet in laagbouw in diverse varianten, met schild- en zadeldaken, gedekt met pannen. De huizen kregen zowel voortuintjes als opvallend diepe achtertuinen; de vijf lange, licht slingerende straten lopen haaks op de hoogtelijnen en worden op twee plaatsen doorsneden door smalle dwarsverbindingen, waarvan de meest oostelijke de loop van een oude mijnspoorweg markeert. Bij de aanleg is veel aandacht geschonken aan groeninrichting. Dit uit zich in bomenrijen in de straten en plantsoenen aan de randen. In het midden van de wijk werd een pleintje met plantsoenen gesitueerd. Schuttersveld werd in 1970 door de gemeente overgenomen van de Staatsmijnen, om te voorkomen dat te veel goedkope woningen in particuliere handen zouden vallen waardoor de woningmarkt te veel zou worden verstoord. In de periode 1975-1979 werd een grootscheepse renovatie uitgevoerd. Daarbij werden de straten gedeeltelijk tot woonerf bestemd. Het aangezicht van de diepe achterterreinen veranderde door de bouw van garages, maar daardoor bleef de authenticiteit van de straatzijde goed bewaard. Een klein aantal woningen met mijnschade werd gesloopt. Van de 421 oorspronkelijke woningen zijn er nog 396 over. De wijk oogt als een echt tuindorp, met kleine huizenblokjes aan smalle, licht slingerende straten, veel groen, diepe achtertuinen en hoogteverschillen. Karakteristiek is de groenstructuur van bomenrijen en plantsoenen. De woningen kampen met een aanzienlijke onderhoudsachterstand. Renovatieplannen zijn al enkele keren uitgesteld. De kolonie is veel eenvoudiger van opzet dan Treebeek-Haansberg, watvooral te maken heeft met het ontbreken van woningen voor hoger personeel. Niettemin ademt deze wijk een onvervalste tuindorpsfeer. Schuttersveld is een goed voorbeeld van een tuindorp uit de eerste generatie. (Bron: Gemeente Brunssum)

Het Schutterspark

Het Schutterspark is het oudste volkspark van Limburg en ligt in de gemeente Brunssum. Het bestaande park werd in 1952 ter gelegenheid van het 50 jarig bestaan van de Staatsmijnen vergroot, vernieuwd en cadeau gedaan aan de bevolking. In die tijd genoten jaarlijks circa 200.000 bezoekers van de uitspanning het Schuttershuüske, de speeltuinen, het zwembad, de uitkijktoren, de 325 meter lange kabelbaan, de kinderboerderij en de roeivijver. Het park ligt in het dal van de Roode Beek en grenst aan de kolonie (mijnwerkersbuurt) Schuttersveld die vroeger voor de Brunssumse mijnwerkers is gebouwd. Het gebied wordt door de beek in twee delen gesplitst. In het noorden ligt een bos-, heide- en veengebied dat enigszins in natuurlijke staat is. In het zuiden is het een recreatie- of volkspark.

Aanleg van het park

Op 13 oktober 1919 kreeg de Apeldoornse tuinarchitect K.C. van Nes (1876-1952) de opdracht om een ontwerp voor het park te maken. Op 20 maart 1920 verscheen een rapport waarin de bescherming van de bronnen en de inrichting van een wandelpark naar de inzichten van Hirschfeld zijn vastgelegd. Tussen 1920 en 1940 werd het park ingericht als een openbaar park naar de ideeën van een volkspark.