Staatsmijn Hendrik

De ontwikkeling van de Staatsmijn Hendrik had vele stadia. Zo werd bijvoorbeeld in 1911 de werkplaats in gebruik genomen; in 1916 de hoofdventilatoren; in 1917 de definitieve pompinstallaties, het badgebouw en schacht II. In 1918 kwam het mechanisch transport op de losvloer tot stand en het schachtvervoer door schacht I.

Het spoorwegenemplacement van de Staatsmijn Hendrik, een eigen "mijnspoor" waarvoor in 1918 een tweede hoofdlijn in de spoorwegverbinding naar de Staatsmijn Emma gereed kwam. (foto beneden) Op het emplacement staat een "pony"-locomotief van de Nederlandse Spoorwegen voor het personenvervoer naar Nuth. (Foto: DSM)

Rampen

In de staatsmijn Hendrik vonden de meeste mijnrampen plaats van alle mijnen in Nederland.

Op 13 juli 1928 vond er een ontploffing van mijngas plaats. Een mijnwerker had toen met zijn davylamp gekeken of er mijngas aanwezig was. Een davylamp is een soort benzinelamp die gebruikt wordt om gevaarlijke gassen, welke in kolenmijnen kunnen voorkomen, op te sporen. Bij aanwezig mijngas zal dit in de lamp binnen de gaaskap gaan branden. Door de lengte van de lichtblauw brandende mijngaskegel, is het mijngaspercentage vast te stellen. Bij juist gebruik van de benzinelamp is dit verder ongevaarlijk; door de constructie van de lamp kan aanwezig mijngas buiten de lamp niet ontstoken worden. Volgens de voorschriften dient voor de meting het vlammetje in de veiligheidslamp zo klein mogelijk te worden gedraaid. De betrokken mijnwerker negeerde dit voorschrift. Waarschijnlijk doordat hij een abrupte beweging maakte, zoals een sprong ergens vanaf, is de vlam in de lamp door de gaaskap geslagen. Het gevolg was dat het mijngas explodeerde waardoor er grote instortingen plaatsvonden. Hierbij kwamen dertien mijnwerkers om het leven. Onderzoek wees later uit dat er in de betreffende mijngang een zeer hoge concentratie van minstens 5% mijngas aanwezig was. Daar het ongeluk plaatsvond op vrijdag de dertiende, en er ook dertien slachtoffers vielen, was dit volgens sommigen het werk van de duivel. Later werd de bovengenoemde oorzaak beschreven. 

Mijnramp 13 juli 1928

Op 24 maart 1947 vond er een tweede ramp plaats in de mijn, de grootste naoorlogse mijnramp van Nederland. In een afvoergalerij op de 636 meterverdieping was door omstandigheden de luchtdruk veel te hoog, waardoor er in de betreffende afdeling een zeer sterke luchtstroming ontstond. Later die week zou een speciale onderhoudsploeg van de ventilatiedienst dit euvel gaan verhelpen. Ten gevolge van een slippende rubbertransportband in de galerij raakte de aandrijfrol van de bandmachine oververhit en ontstond er brand. Door de sterke luchtstroom kon het vuur razendsnel om zich heen grijpen. Toen de brand door de daar werkzame ploeg mijnwerkers werd ontdekt, stonden band en houten bekleding van de galerij al in lichterlaaie. De ploeg, die onder leiding stond van een opzichter, deed haar uiterste best om het vuur te bestrijden.

Links: Film Mijnramp 1947

Ondanks verwoede pogingen lukte het niet de brand te blussen. De opzichter besloot daarom de hulp van een andere ploeg, die zo'n 300 meter verderop aan het werk was, in te roepen. Ook met meer mankracht lukte het niet om de brand onder controle te krijgen. Alle bluspogingen faalden. De stutten in de galerij, daar en toen nog van hout, hadden vlam gevat waardoor er na verloop van tijd instortingen plaats vonden. Door de brand en de instortingen kwamen er wederom dertien kompels om het leven. De berging verliep moeizaam, pas na weken kon men de laatste slachtoffers bereiken.

Op 18 september 2010 werd bij de voormalige hoofdingang een herdenkingsmonument onthuld ter herinnering aan alle 178 slachtoffers die in de mijn verongelukten. (Bron: Wikipedia)

De tweede watertoren

Aan de kant van de Venweg heeft tot vóór de bouw van schacht IV een tweede watertoren gestaan, die de mijn van water voorzag.

Schacht I

Schacht I, de eerste schacht van de staatsmijn Hendrik. Schacht I had een inwendige diameter van 5.80 meter. Het aanleggen en afdiepen van de schacht begon eind 1911.

In 1914 werd van deze schacht uit begonnen met het aanleggen van de verdiepingen op 272 meter, 316 meter en 401 meter onder het maaiveld. Daarna werden achtereenvolgens de verdiepingen gerealiseerd op 537 meter, 636 meter, 730 meter en 855 meter onder het maaiveld.

Schacht I

De  ophaalmachines

De ophaalmachines van deze schacht werden, net als later bij de twee schachten van de mijn Laura, bovenop de schachtbok geplaatst en waren van het merk "Stork". De 2 ophaalmachines waren voorzien van een zogenaamde Koepeschijf.

Schacht II

Schacht II van de staatsmijn Hendrik kende de traditionele en meer bekende, stalen schachtbok, waarin men van verre de schachtwielen kon zien draaien. Met de bouw van schacht II werd in 1911 begonnen. De schacht had een diameter van 4.50 meter en bereikte uiteindelijk een diepte van 901.10 meter.

Rechts: De oude trommel-ophaalmachine van schacht II werd naderhand omgebouwd tot Koepe-ophaalmachine (Foto: DSM)

Schacht II

Nieuws van de Staatsmijnen 1960: Schacht II gaat verdwijnen

Toen op de Hendrik de nieuwe schacht IV in gebruik is genomen (1959), zou schacht II als vervoersschacht gaan verdwijnen. De schachtbok (foto linksboven) werd overbodig en zou worden afgebroken. Ook de oude houtbrug, de losvloer en dergelijke zouden ditzelfde lot ondergaan. Daarom hieronder in het kort de geschiedenis van schacht II.

Onder de gemeente Brunssum

In 1909 en 1910 werden door middel van proefboringen vastgesteld, dat er voldoende exploitabele kolenlagen aanwezig waren om de derde Staatsmijn, de Hendrik te wettigen. Toen dit eenmaal vaststond heeft men geen gras laten groeien, over de aanleg van de schachten. In 1911 begon men reeds met schacht I en in datzelfde jaar werd reeds gestart met de montage van de bevriesinstallatie en de tijdelijke schachtbok van schacht II. In 1912 al kwam de voorschacht gereed en het jaar daarna begonnen de bevriesboringen. De aanleg van schacht II is spoedig verlopen. Eind 1917 stond zij klaar om met haar taak te beginnen. Officieel begint de Hendrik dan ook op 1 januari 1918 met haar productie. Schacht II trok toen op de 401 meter-verdieping.

Steeds verder afgediept

Van 1912 af is de tweede Hendrik-schacht steeds verder afgediept. In de loop der jaren bereikte ze van de 401 meter-verdieping uit, via de 537 de 636 en de 730 meter-verdieping, het 855 meter niveau. Dit is het diepste punt voor schacht II. Sinds 1946 heeft ze praktisch alleen maar voor de 730 meter-verdieping getrokken. Om nog even terug te gaan in de geschiedenis: in 1923 was de capaciteit van de schacht onvoldoende geworden. Daarom werd de schachtbok toen verbouwd en de oorspronkelijke kooien voor 4 wagens werden vervangen door kooien voor 8 wagens.

43 jaar vervoersschacht

Schacht II is 43 jaar lang vervoersschacht geweest. Ze verbruikte in die jaren 20 bovenkabels en 10 onderkabels (sjlodderseel). In totaal maakte de schacht 6.500.000 trekken, waarvan er 250.000 bestemd waren voor het personenvervoer. Ze bracht 25.000.000 kolenwagens naar boven, 5.000.000 steenwagens en 3.500.000 wagens beladen met materiaal. Na deze indrukwekkende prestatie krijgt schacht II van de mijn in Brunssum een andere, eveneens belangrijke taak toegewezen. Ze zou namelijk worden verbouwd tot luchtschacht.

Op de foto's hierboven is ophaalmachinist Matthias Theunissen uit Schinveld bezig met zijn werk. Op de foto (links) is op de zogenaamde dieptemeter de 636-meter verdieping af te lezen. De witte markering op de kabel is de indicatie voor de exacte positie van de liftkooi op die verdieping. Tijdens het personenvervoer, bij het wisselen van de diensten, werden de 4 etages van een lift - zowel boven als beneden tegelijk betreden en verlaten. In de praktijk betekende dit dat in een trek ongeveer 50 personen tegelijk naar beneden gingen en naar boven kwamen. Tijdens het personenvervoer was de snelheid van de lift minder dan bij kolenvervoer. Per ophaalmachine waren twee liften in bedrijf. Deze liepen via dikke stalen kabels over het schachtwiel boven de schacht. Als de ene lift boven was, was de andere lift beneden. De beschreven handelingen gebeurden dus tegelijkertijd, zowel beneden aan de schacht als boven op de losvloer. De ophaalmachinist moest zich gedurende zijn hele dienst bijzonder goed concentreren op de signalen van de beide seingevers. Het was misschien wel de verantwoordelijkste functie binnen een mijnbedrijf. (Bron: Koelpiet.nl Foto's: Jo Theunissen Tekst: Frants van de Bareschjop)

(Lucht)Schacht III

Links op de foto de luchtschacht III van de staatsmijn Hendrik. Deze lag in de bossen van de Brunssummerheide, een paar kilometer naar het zuidoosten, in de nabijheid van de grens met de plaats Nieuwenhagen; nu deel van de gemeente Landgraaf. Deze werd gebruikt voor ventilatie en stond plaatselijk bekend als de "luchtschacht".

Klik HIER voor meer informatie over deze luchtschacht.

Schacht IV

Geheel rechts op de foto de imposante, betonnen schachtbok van schacht IV. Hiernaast de schachtbok in aanleg, rond 1957. Het afdiepen van de nieuwe vierde schacht verliep voorspoedig, eind 1956 reikte schacht IV al tot 1000 meter.

In 1959 volgde de ingebruikname van de 855 meterverdieping, die bedoeld was om de vetkool noordelijk van de Feldbissbreuk te ontginnen. Er waren nog verdere uitbreidingen gepland, zoals de aanleg van een volgende verdieping op 1008 meter. In 1959 was schacht IV nog niet in productie, maar bereikte al wel haar einddiepte van 1058 meter, waarmee de schacht de diepste mijnschacht van Nederland was.

Schacht IV 

Handelsmerk op schacht IV (1962)

Sinds het begin van 1962 draagt schacht IV van de Staatsmijn Hendrik te Brunssum nu ook het handelsmerk van de Staatsmijnen. De foto toont de monteur, die op een hoogte van meer dan 50 meter, zijn acrobatische werkzaamheden verricht, terwijl zijn collega een neonbuis laat zakken aan een touw. Het embleem heeft een diameter van 5 meter. Voor de verlichting zorgen niet minder dan 35 meter neonbuis van 22 millimeter dikte.

De ophaalmachines

De beide ophaalmachines van schacht IV, gefabriceerd door de firma "Smit Slikkerveer", behoorden samen met die van de latere staatsmijn Maurits tot de sterkste in hun soort en leverde zo'n 1900 pk ieder.

Elektrische installaties en machines voor de mijnen

Vanaf het begin in 1895 heeft Smit Slikkerveer elektrische installaties en machines gemaakt voor de mijnbouw. Ophaalmachines waren een specialiteit van Smit Slikkerveer. Al vanaf 1900 werden deze machines geleverd. Vóór 1900 waren de machines meestal van buitenlandse makelij, maar beide oorlogen en de Nederlandse staat hebben ertoe bijgedragen dat Nederlandse bedrijven op den duur de voorrang kregen boven andere landen (zoals b.v. Duitsland).

Zaterdagavond 12 april 1969: Ommanteling van watertoren stort neer

Ongeveer 160 vierkante meter bakstenen ommanteling van de watertoren op het AFCENT-terrein in Brunssum zijn zaterdagavond rond kwart voor elf met een donderend geraas van 55 meter hoogte naar beneden gestort. De brokken muur, met een gewicht van bijna 50 ton, kwamen terecht in een plantsoentje rond de watertoren. De vermoedelijke oorzaak is waarschijnlijk plotselinge temperatuurverschillen en hevige rukwinden. (Foto: Heemkunde Brunssum)

Communicatietoren(s)

Na de sluiting in 1966 nam op 1 juni 1967 de NAVO er haar intrek en werd het terrein in gebruik genomen als het hoofdkwartier van de noordelijke strijdkrachten in Europa; daarnaast herbergt het terrein de radiostudio's van Canadian Forces Network (CFN), waarvan de antennes tot de sloop eind jaren tachtig stonden opgesteld op de betonnen schachtbok van schacht IV.

Nog vóór de sloop van de oude schachttoren, werd op zo'n 25 meter naast de oude schachtbok, een nieuwe toren gebouwd. Hiervoor werd aan "de Ganzepool", op een industrieterrein zo'n 1,5 kilometer verderop, een nieuwe betoncentrale gebouwd. Niet lang hierna werd de oude schachtbok, stap voor stap afgebroken. (Foto: Heemkunde Brunssum)

In 1988 zullen de watertoren, alsook de betonnen schachtbok, die zo kenmerkend waren in het Brunssumse en dagelijks herinnerde aan de voormalige Staatsmijn Hendrik, worden afgebroken.

Nu de nieuwe communicatietoren ernaast gereed is en alle communicatie-apparatuur van AFCENT omgeplaatst is, vervalt de functie van de oude schachttoren. De schachttoren die ooit de twee enorme ophaalmachines herbergde en de liftkooien op en neer lieten gaan, zal spoedig verdwenen zijn.

Ook zal binnenkort een begin worden gemaakt met de sloop van de laatste watertoren op het terrein.

De watertoren wordt gesloopt

In 1988 besluit de Waterleiding Maatschappij Limburg dat de voormalige watertoren op het Hendrikterrein tegen de vlakte gaat. Het bouwwerk dat in 1969 beschadigd raakte door storm, deed al lang geen dienst meer als watertoren.

Met de sloop van de toren verdwijnt wederom een herkenningspunt van Brunssum.

Ook was er enig ceremonieel vertoon bij deze definitieve stap uit het daglicht in de ondergrondse duisternis. Er was een soort receptie met de directie en er werd een officiele foto gemaakt die in de Steenkool, dat was het twee wekelijks Staatsmijnen-periodiek, werd afgedrukt.

(Tekst: Frants van Bareschjop) (Foto's: Heemkunde Brunssum)

Steenberg

Het steenafval werd vervoerd naar het gezamelijke steenstort, Emma-Hendrik in Brunssum. Omdat op dit steenstort het steenafval van twee grote staatsmijnen werd gestort, was deze steenberg dan ook, op die van de Staatsmijn Maurits te Geleen, de grootste steenberg in het Limburgse landschap. Om een indruk te krijgen over de omvang van de grootste steenberg (Staatsmijn Maurits), hier enkele cijfers: De steenberg van de Staatsmijn Maurits te Geleen bevatte uiteindelijk 26.000.000 ton steen, was 110 meter hoog en besloeg een oppervlakte van meer dan 84 hectare. (Rechts: FILM: Afgraving en sanering mijnsteenberg)

De laatste kolen

De laatste, officiële kolenwagen, met de allerlaatste kolen, die de staatsmijn Hendrik te Brunssum zou delven, kwam op maandag 5 december 1966 boven. De mijn werd hierna geïntegreerd met de staatsmijn Emma te Treebeek. Deze laatste zou vanaf dat moment verder gaan als de "Emma-Hendrik". Het mijnterrein van de Hendrik werd in 1967 overgedragen aan de NAVO (Afcent).

Op de foto rechts: De mijnwerkers H. Buining (L) en J. Alers (R) begeleiden de laatste lading kolen van de staatsmijn Hendrik. 5 December 1966.

Sloop

In 1963 werd de staatsmijn Hendrik geïntegreerd met de in het nabije Treebeek gelegen staatsmijn Emma, waarmee ze om veiligheidsredenen sinds 1956 ondergronds verbonden was. Na de fusie gingen de beide mijnen verder onder de naam Staatsmijn Emma-Hendrik.

Na de sluiting

In 1969 nam de NAVO er haar intrek en werd het terrein in gebruik genomen als het hoofdkwartier van de centrale strijdkrachten in Europa (destijds AFCENT, later AFNORTH, nu JFC HQ Brunssum). Daarnaast herbergt het terrein de radiostudio's van Canadian Forces Network (CFN), waarvan de antennes tot de sloop eind jaren tachtig stonden opgesteld op de betonnen schachtbok van schacht IV.

< FILM: Sloop gebouwen staatsmijn Hendrik